Whisperings of the Soul. Een weblog over de hobbelige, onvoorspelbare weg naar ouderdom.

De ziel van de taal is vrijheid

Er waait taal door mijn hoofd, omdat ik via David Grossman opeens moet denken aan die onvergetelijke romanfiguur Amadeu de Prado van Pascal Mercier, naar wie Gregorius Mundus vastbesloten op zoek ging in Lissabon. Weet u nog, de docent klassieke talen die abrupt zijn leven aan het Zwitserse gymnasium in Bern afbrak, wat goed bij elkaar griste en de nachttrein nam. Het was geen vlucht van Gregorius.

Ik lig aldoor in bed en dicteer Marieke de taal die door mijn hoofd waait. Het dooit. Aan de balkonrand hangen grote druppels, die zich eenmaal vol en zwaar, laten vallen en weer vernieuwen. Op het meer vormt zich een laag water, dat zag ik daarnet aan een hele groep hoenders die tot hun verenbuikje over het meer wandelden. Langzaam verwarmt het water zich en vermeerdert het zich aan de laag ijs die zich heeft gevormd.
Het is een misschien roekeloze niet te doorgronden daad (van moed) waarmee Gregorius zich in één klap bevrijdde van het sociale beeld, - hij was een meest zachtmoedige grijze muis, plots scheurde hij dit imago doormidden, alsof een engel hem was verschenen om zonder verdere vragen en twijfels, zonder enig dralen, zijn biezen te pakken. De engel verscheen in de vorm van taal, slechts een vodje tekst, aangewaaid langs de kade waar hij liep en dat hem verbijsterend in zijn macht kreeg. Gregorius was tot in het diepst van zijn ziel getroffen, werd bij z’n kraag gegrepen en wist zich beslist om de verdere samenhang van dit vodje tekst te gaan onderzoeken. Er woei taal door zijn hoofd.

Amadeu de Prado was arts, een man met een hoge morele levenstandaard, een standvastige, stille man. Hij wilde een andere taal ontwikkelen want de bestaande was tot op de draad versleten. Dat kon je opmerken uit de eigengereidheid van mensen. De woorden waren hun betekenis kwijt. Zijn fascinerende cursieve teksten in de roman van Pascal Mercier vormen een boekje op zich en kan ik onmogelijk navertellen.

David Grossman en Andries Baart tonen dat de betekenisgeving weer kan terugkeren naar z’n oorspronkelijkheid wanneer je de taal in nieuwe verhalen brengt. Andries doet dit door de verschijningsvorm van aandacht op z’n merites te onderzoeken en zo te verhelderen dat wat verachtelijk, misleidend, opportunistisch, of een dief van aandacht is, toch soms aandacht heet te zijn. David Grossman – in de context van het Israëlisch-Palestijns rampgebied – laat zien dat er een totaal ander verhaal ontstaat wanneer je het “officiële en enig toegestane verhaal” naast je neerlegt en de ander, dus ook “de vijand”, van binnenuit probeert te begrijpen, “zijn drijfveren, zijn innerlijke logica, zijn wereldbeschouwing en het verhaal dat hij zichzelf vertelt”. Grossman’s punt is dat een volk vaak generaties lang verstrikt zit in een “officieel verhaal” en daardoor zo gespannen verwikkeld blijft in een langdurige strijd. De omkering van een gezichtspunt kan laten zien waarvan we onszelf kunnen bevrijden en hoe cruciaal het voor onszelf is om de toestand in het rampgebied radicaal te veranderen.

Dáárover wilde ik het eigenlijk hebben, over de bevrijdende noodzaak de ander van binnenuit te leren begrijpen en, in essentie identiek, de grote onmisbaarheid van de exposure-periode in de presentietheorie van Baart. Maar de wind woei mij eerst het land van Mercier binnen. We zijn dagen verder dan het begin. De dooi heeft doorgezet en het meer is opnieuw de spiegel van al wat aan de oever staat. Het licht is zacht.
De ziel van de taal is vrijheid en Grossman’s adagium, de wezensaard van wederzijdse erkenning … en “daaruit kan een mens opstaan”. In feite is het een mate van identificeren, alsof je het leven van die ander gaat leiden, zoals destijds Günther Walraff als ‘Ik ben Ali’ en later Stella Braam in ‘Tussen gekken en gajes’. Minder extreem maar zeker zo waarachtig gingen de journalisten Kapuscinski en Terzani te werk. Te denken is natuurlijk ook aan talrijke acteurs die het talent hebben op een aangrijpende wijze ‘de ander te zijn’.

[© MN, ‘Het lichaam, de geest en de ziel’. David Grossman, ‘De ander van binnenuit kennen’, Essay, Cossee 2007. Nu ik de Lyrica afbouw, ervaar ik pas wat het deed; zondag mag ik langzaam beginnen met Cymbalta. (Het is een helse tijd.) Aan het einde weer een begin? Schilderij van Marko Klomp.]