Whisperings of the Soul. Een weblog over de hobbelige, onvoorspelbare weg naar ouderdom.

Het overwinnen van tegenspoed

De vraag of ernstige tegenspoed tot geestelijke onge­zond­heid leidt, voerde de psychiater Hodiamont naar de oud­testamentische figuur Job. Deze Job, een rechtvaardig maar ook welvarend man, overkomt de ene na de andere ramp. Have en goed gaan verloren en hij wordt wanhopig en depressief, tot in zijn ziel ge­tekend door een bijna alles­om­vattend verlies. ‘De mensen van wie ik hield, keren zich af …. als een wind wordt mijn aanzien wegge­vaagd.’ Een toonbeeld van geestelijke ongezondheid, - ware het niet dat Job’s per­soonlijkheid, zijn geestkracht, hem er bovenop brengt. “Hij heeft het vermogen het onverklaarbare te accepteren. Zijn de­pressie heeft daardoor een gunstige prognose, zoals ook de afloop van het verhaal laat zien”, schrijft de zenuw­arts Hodia­mont.
Een figuur uit de moderne tijd toont bijna een duplicaat van de geschiedenis waaraan deze auteur refereert. Het betreft een pe­riode in de levensloop van Ja­cob Sleutelberg, beschreven in De deftige zwerver.
Via de deurwaarder verdwijnt Jacob’s boedel, omdat een ern­stige depressie hem het beheer over zichzelf en zijn leven had ontno­men. Hij, een ‘yup’ van wie niemand een dergelijk dra­ma­tische val zou verwachten, verloor huis en haard en alle vriendschappen. Temidden van zwervers en na heilzaam wer­ken­de medicatie bleek hij zich ten minste in één opzicht van de meeste van zijn lot­genoten te onderscheiden: zijn inner­lij­ke bagage, zijn persoon­lijkheid, die was hij niet kwijtgeraakt. Jacob blijkt evenals Job 2500 jaar geleden uit de vele diepten weer terug te keren, niet omdat hij arrogant is of wel­be­spraakt maar omdat het bij hem hoort zich te verdiepen in de be­weeg­gronden van zijn bestaan.
Welopgevoed zijn in brede zin is niet altijd de katrol waar­langs het leven zich wel weer herstelt, maar het helpt wel. Hoewel oor­zaak en gevolg van de depressie zich in beide gevallen gedeeltelijk omgekeerd voordoen, zegt Ho­diamont over Job: “Ellende en de­pressie zijn eigenlijk maar bijzaak. In we­zen gaat het verhaal over een man wiens spiritualiteit be­proefd en goed ge­von­den wordt.”
Dat geldt ook voor Jacob. Voor beiden geldt tevens, dat zij niet te­loor zijn ge­gaan in de tragiek van berusting of verzet, maar van­uit een eenzaam onder ogen zien van ‘schade en schande’, en trach­ten op te klimmen, van hun oor­spron­kelijke zelf terug naar zich­zelf en anderen. Dat is alle moeite waard. Beiden proefden hun eigen duisternis, het was donker werk, maar zij werden schadeloos gesteld door de troost van, opnieuw, een eigen morgenrood.
Het woord ‘deftig’ heeft in de context van dak- en thuis­lo­zen na­tuur­lijk een bijzonder rake betekenis. Niets is deftig in deze oningevulde en veel­al uitzichtloze bestaans­wijze. In het bestaan van Jacob is het echter zijn red­ding, omdat het de metafoor is voor welopgevoed, intelligent en na­den­kend te zijn. Het is ook de metafoor voor ‘vriendschap voor zichzelf’, voor ‘zorg voor de ziel’. Het zijn eigenschap­pen die opvallen in de wereld van dak­lo­zen, van losers en junks, en die hulpverleners ook onmiddellijk de vier woorden tegen Jacob deden prijsgeven die zowel juist als paradoxaal zijn: ‘jij hoort hier niet’.
Niet al zijn innerlijke bronnen waren ontoegankelijk gewor­den. Zichzelf vra­gen blijven stellen bleek de voorwaarde om zich te kunnen heroriënteren en het ‘goede’, zijn eigen ‘maat’, weer te kunnen bereiken, wat van de mees­te lotgenoten niet gezegd kan worden. Voor velen blijft er minder dan het onvoltooide. Bij velen blijven de plannen te vaag, worden uit­ge­steld en als knopen moeten worden doorgehakt, wordt mis­ge­hakt of gewacht tot de knoop zich vanzelf ontwart. Als Sleu­telberg zich afvraagt of hij voor de eerste keer de soepbus zal ingaan, leunt hij tegen de ach­terzijde van de bus en hoort hij geroezemoes, gescheld en ge­snurk. Hij weifelt. “De schei­ding tus­sen mijn oude leven en een zwerverstoekomst is zo dun als het staal van een oude stads­bus.” Maar tevens toont hij, en dat is zowel het lijden als het ideaal van iedere dak­lo­ze, dat het ontbreken of het beschikken over le­vens­energie net zo bepalend is als het dunne staal van de oude bus: gaat de spi­raal (weer) omhoog of almaar verder om­laag.
[L. Layendecker, P. Hodiamont e.a., Sociale overbodigheid, Essays, KSGV Nijmegen 1998; Jacob Sleutelberg, De deftige zwerver, Podium 1998. Afb. Genezing van herinneringen van Cornelis Monsma.]