Whisperings of the Soul. Een weblog over de hobbelige, onvoorspelbare weg naar ouderdom.

Morele passages omtrent thuisloosheid VII

Schuld(-gevoel) is een eigenaardige, vaak niet reële emotie, aangezien ermee wordt uitgedrukt dat iemand meer had kunnen doen dan in zijn vermogen ligt, terwijl er eigenlijk de eigen nietigheid uit blijkt, maar dát te erkennen is een zwaardere opgave.

Het behoort tot de moraal dat wij ons handelen verantwoorden, niet in de laatste plaats wanneer we niet (kunnen) voldoen aan de norm. Een duidelijk voorbeeld vormt het ziek-zijn. In dat geval worden we een tijdlang van de verplichting tot werk ontheven, maar niet zonder ook tegelijkertijd mee te werken aan een spoedig herstel. In veel gevallen verloopt dit probleemloos en willen we ook zelf zo snel mogelijk weer aan het werk. Moeilijker wordt het wanneer het langer duurt, de klachten aanhouden maar tevens vaag zijn en de betrokkene de indruk wekt er ook weinig zijn best voor te doen om beter te worden. Dan ontstaat het risico dat men voor aansteller wordt gehouden en stuit men in de omgeving op geleidelijk meer weerstanden, zeker wanneer blijkt dat als het maar even kan men gewoon zijn gang gaat en de gestelde norm aan z’n laars lapt. Er is dan sprake van een breuk met de moraal, openlijk en toch in het geniep.
We dienen steeds te rationaliseren waarom we ons inspanning, tijdelijk, opgeven. Dat wordt continu van ons verwacht. Blijft die ‘dialoog met de omgeving’ achterwege, dan maakt men zich schuldig aan onverantwoordelijk handelen en is een veroordeling, in welke vorm dan ook, het onvermijdelijke gevolg. Dat geeft in morele zin ‘goede grond’ aan schuld.
Er zijn ook aanwijzingen van schuld die géén grond hebben in een algemene moraal, maar die (slechts) berusten op kortzichtigheid, op individuele benepen opvattingen over fatsoen, op projectie van iemands onvermogen of (zelfs) op een ‘valse’ algemene moraal, zoals zou kunnen gebeuren wanneer in de media de verwachting wordt gewekt dat alleen thuisblijvende moeders goede moeders zijn.
In het openbaar, buitenshuis, zijn mensen meer kwetsbaar dan in de beslotenheid van het eigen domein, waar luiken, gordijnen of luxaflex de wereld (’s avonds) buiten houden. Die kwetsbaarheid neemt aanzienlijk toe voor degenen die zich letterlijk in een berooide toestand bevinden en nergens terecht kunnen. Voor hen is er de ‘troost’ van het park of portiek, zonder de dimensie van intimiteit, steeds buitenshuis waar veiligheid een illusie is. Buitenshuis, en blootgesteld aan alle mogelijke stressoren, gebukt onder het gewicht van een misère. (Het is de mortificatie van het ‘ik’; het gebrek aan privacy heeft een directe, afbrekende invloed op de identiteit. In de publieke ruimte wordt men als het ware publiek bezit.) Het is als doorfietsen op lekke banden, met als gevolg een onmiddellijke slijtage van vitale onderdelen omdat het rechtstreekse, soepele contact tussen banden en wegdek is verbroken. Het is weliswaar een mechanistische metafoor, maar een die denk ik duidelijk maakt dat van een zich ontwikkelend eigen levensontwerp in de gegeven omstandigheden geen sprake kan zijn. Er is een werkelijkheid waarin eigenlijk niet te leven valt. Ernstige tegenspoed belemmert dit, tegenspoed van lange duur.
Het contrast tussen deze en die andere werkelijkheid, het ‘volle leven’, is zo groot, dat de taal die wij voor hen bedenken een vale kleur heeft vergeleken met alle begrippen die wij gebruiken als wij ná het moment van confrontatie weer overgaan tot de orde van de dag. De deerniswekkende indruk die de zwerver maakt, roept als vanzelf ‘schrik’ over hem af, evenals dat hij, in de volksmond, een stumpert is. Een stumpert op afstand. Is de afstand tussen de burger-zwerver en de burger niet al zo groot dat beiden elkaar negeren, onverschillig zijn en dus ook niet ontvankelijk voor welke taal dan ook? Waarin zou de zwerver nog een uitdaging moeten zien om te veranderen?
[Afbeelding: “Adam en de appel” van Anja Jager.]