Whisperings of the Soul. Een weblog over de hobbelige, onvoorspelbare weg naar ouderdom.

Zekerheid, geborgenheid, bevrijding II

Het ouderwetse asiel kan van de baan
De Hage is vormgegeven naar een voorbeeld in Cambridge: a ward in a house. Een afdeling in een woning, losgeweekt uit het systeem van verlorenheid en bevoogding. Aanvaardend dat er een groep mensen is voor wie maatschappelijke kansen niet lijken weggelegd, moet er als het ware een leven ontworpen worden dat menswaardig en veilig is in de eerste plaats, dat hun individualiteit onderstreept en dat hen ruimte en zekerheid biedt. Zo’n voorziening voor ‘new long stay’ patiënten was door Geoff Shepherd in Cambridge gerealiseerd en het bleek dat al hun inspanning deed voorkomen dat hun mensen tot de ‘old long stay’ groep zouden gaan behoren. Na een gemiddeld verblijf van twee jaar verhuisde zelfs 40% van de bewoners naar een woonvoorziening met minder begeleiding.
Enkele verpleegkundigen uit Vijverdal verbleven ruim twaalf jaar geleden drie maanden in Shepherd’s project en keerden er enthousiast van terug. Het bleek mogelijk een zo gewoon mogelijk wonen te realiseren dat appelleert aan geleidelijk meer verantwoordelijkheid voor het eigen gedrag, voor ieders bijdrage aan het huiselijk leven en dat niet in de laatste plaats uitzichten biedt op onvermoede perspectieven. Aanvankelijk dachten deze verpleegkundigen dat het daar om ‘betere’, meer zelfredzame, patiënten ging, maar later bleek dat hun beperkingen nagenoeg dezelfde waren als die van de mensen in Maastricht en dat zij de effecten van het woonklimaat hadden onderschat. Het waren dezelfde mensen, maar bevrijdt uit de klamheid van gelatenheid, uit de rituelen van de systeemwereld die de psychiatrische inrichting was. Men kan zich afvragen of dat toentertijd, 1995, nou nog zo’n spectaculaire ontdekking was – de praktijk van beschermd wonen had immers al veel twijfel over individuele mogelijkheden weggenomen – maar dan wordt over het hoofd gezien dat een al lang bestaande realiteit (toen in Vijverdal) al die individuele levens nog ommuurd hield, verborgen in de anonimiteit, en daarom ook de waarneming intact hield dat voor deze mensen nauwelijks een andere toekomst denkbaar leek. Nog geklonken aan het systeem, er was niet aan te ontsnappen, bleven de rollen dezelfde. Zien dat het anders kan en dat dit andere een weldadige verandering kan bewerkstelligen, is wat voorafgaat aan alle feitelijke verandering: het leren teruggeven van zeggenschap, het leren loslaten en delen van verantwoordelijkheden, de terugtocht naar de achtergrond maar hen niet verlaten.

Naar een nieuwe tijd en ruimte
Vier jaar geleden schreef ik ‘Gebonden aan kwetsbaarheid’ en was voor een interview in Maastricht, uitgerekend op de dag van de grote verhuizing. Drie maal drie geschakelde woonhuizen in donkerrode baksteen, alle met een ongeveer hetzelfde lichtkleurige interieur, elk voor vijf of zes bewoners. Het ging er aan toe zoals dat gaat bij verhuizingen, alleen ‘hier’ met de bewoners als ongeduldige toeschouwers, voor mij als gast het meest onhandige moment dat er is. Ik was getuige van een discussie over het rookbeleid. Men was er niet gerust op hoe dat zou uitpakken, een beleid dat gerationaliseerd werd als het recht op een rookvrije werkruimte – terwijl de meeste bewoners verstokte rokers zijn en vanwege die maatregel eigenlijk permanent buiten zouden moeten staan. Dat botst frontaal met de idee het leven aan hen terug te geven.
Een paar jaar later was ik opnieuw in De Hage en toen bleek dat het beleid al spoedig was gesneuveld. Het veelal excessieve rookgedrag is kenmerkend voor veel patiënten, naar verluidt voor 80% van hen. Het gebruik van bepaalde geneesmiddelen speelt hierbij een niet onbelangrijke rol. Aan de ene kant vermindert het roken, althans de bestanddelen daarvan in de sigaret, (sommige) bijwerkingen van geneesmiddelen, aan de andere kant worden waarschijnlijk door bepaalde medicijnen veranderingen in de hersenen teweeggebracht die het moeilijk maken voor patiënten om op te houden met roken. Voor de meesten is het al vele jaren achtereen het enige oponthoud.
Als het peukje verfrommeld wordt gedoofd in de overvolle asbak, ligt de shagbuil al weer op schoot voor de volgende. De grenen tafel in de zithoek toont veel schroeiplekken. Het ‘eigen huis’ heeft het gewonnen van het beheer vanuit de kliniek.
Van veel bewoners leek het leven voor altijd onleefbaar. Ze zwierven door de instelling zoals anderen door een stad, hier en daar op een hoek wachtend op het gouden ogenblik: als de psychiater zijn kamer verlaat, is ‘die van mij’, een moment van vleierij, van aandacht, van herinnering, ‘hij kent mij’ en dan sjokte deze of gene weer door. Onderweg naar De Hage dacht ik aan vroegere bezoeken en aan de sporen van tristesse die ze telkens weer nalieten.
”Het is heel anders dan vroeger hè.” Jean Marie, tandeloos maar met een direct innemende uitstraling, die al ruim dertig jaar bewoner is van Vijverdal, is trots op het kleine appartementje waar al zijn eigendommetjes dicht opeen staan. “Op 3 september moet ik optreden.” Hij speelt verdienstelijk keyboard in de band ‘Shrinkett’ en hij vraagt Detlef te bevestigen dat het klopt wat hij vertelt. Die beaamt het, voluit. Hij is een levendige mens, een mens wiens lach aanstekelijk gelukkig maakt, niet uit een soort van vermakelijkheid, maar uit ontroering om de eenvoud. Ik weet alleen maar van dit enkele kleine uurtje, maar het is onafpakbaar geluk, tevredenheid. Schuin achter hem zit Norbert, helemaal ineengedoken, een man van midden vijftig met een asgrauw onbeweeglijk gezicht, grote lichtblauwe lijdensvolle ogen, een onvergetelijk triest stilleven. Hij roept allerlei gedachten en vragen op, zijn droevige en eenzame gestalte grijpt steeds mijn blik. Nog meer vragen als blijkt dat het excentrieke, kokette, dametje dat hem met gebaren van genegenheid een koek komt brengen, een lady met sjieke handschoenen tot halverwege de arm en flitsend groen geverfde haren, vroeger met hem getrouwd is geweest. Ook zij woont al 25 jaar op Vijverdal en is in het centrum van Maastricht een geliefde verschijning, bekend als de ‘Gouden mevrouw’. Zij waant zich onophoudelijk in een andere wereld – een die gelukkiger lijkt dan van Norbert die continu stemmen hoort en zich achtervolgd voelt. Na een zwaar hartinfarct vorig jaar en een bypas-operatie vreest men voor zijn benen die als gevolg van perifere circulatiestoornissen dreigen af te sterven. Het lijden destabiliseert zijn bestaan.
Jean Marie was een ….
[Afbeelding: “Look – listen – think – feel” by David Mourao Ferreira.]